डोटी जिल्लाको भाषिक स्थिति

विगतमा डोटी भनेपछि सिङ्गो खस प्रदेशलाई बुझिन्थ्यो भने हाल आएर डोटीलाई नेपालका ७७ जिल्लामध्येको एक जिल्ला भनेर चिनिने गरेको पाइन्छ । खसराज्य छिन्न भिन्न भई बाइसे राज्य बने पछि डोटी स्वतन्त्र राज्य बनेको हो । सांस्कृतिक र भाषिक सन्दर्भमा हिजोको डोटीले हालको सुदूरपश्चिम प्रदेशलाई बुझाउँछ भने हालको डोटीले नेपालको एक जिल्लालाई मात्रै बुझाउँछ । यस लेखमा हालको डोटी जिल्लाको भाषिक स्थितिका बारेमा चर्चा गर्न खोजिएको छ । डोटी नेपालको एक जिल्ला हो । यो जिल्ला सुदूरपश्चिम प्रदेश अन्तरगत पर्दछ । डोटी जिल्लाको पूर्वमा अछाम र सुर्खेत, उत्तरमा बझाङ, पश्चिममा डडेल्धुरा र बैतडी, दक्षिणमा कैलाली कञ्चनपुर जिल्लाहरू पर्दछन् । डोटी जिल्लाले २०२५ वर्ग किलोमिटर क्षेत्रफल ओगटेको छ । डोटी जिल्लामा पनि विभिन्न जातजातिका मानिसहरूको बसोबास रहेको छ । डोटी जिल्लामा जम्मा ९ वटा स्थानीय तह रहेका छन् । भने जम्मा ६५ वटा वडा सङ्ख्या रहेको पाइन्छ ।

डोटी जिल्लामा पनि विभिन्न जातजातिका मानिसहरूको बसोबास रहेको छ । ती जातजातिहरूका आआफ्नै रीतिरिवाज परम्परा रहेका छन् । नेपाल बहुभाषिक मुलुक हो । बहुभाषिक मुलुक भएकाले नै डोटी जिल्लामा पनि बहुभाषिकता पाइन्छ । नेपालको संविधान २०७२ जारी भए पछि मुलुक सङ्घीय संरचनामा गएको छ । सङ्घीय संरचनामा गएपछि मुलुकमा दुई जिल्ला थपेर ७७ जिल्ला बनाएको छ । डोटी जिल्ला प्राकृतिक दृष्टिले भरिपूर्ण एवम् भौगोलिक, जैविक तथा भाषिक विविधताले युक्त छ । नेपाल बहुभाषिक मूलुक हो । वि.स. २०७८ सालको जनगणनाअनुसार नेपालमा जम्मा १३५ वटा भाषाहरू बोलिन्छन् तर तथ्याङ्क कार्यालयले न्यून वक्ता भएका भाषाहरूलाई अन्य भाषामा समावेश गरेर जम्मा १२४ वटा भाषाहरू भनेर अन्तिम नतिजा प्रकाशित गरेको छ । वि.सं. २०७८ सालको जनगणनाले डोटी जिल्लामा २६ वटा भाषाहरू रहेको देखाएको छ । भाषा विचार विनिमयको साधन हो । विचार विनिमय गर्नका लागि डोटीमा अधिकांश वक्ताले बोल्ने प्रमुख भाषाहरूमा नेपाली र डोटेली हुन् । डोटी जिल्लामा बोलिने धेरै भाषाहरू नगन्य मात्रामा रहेका छन् । वि.सं. २०७८ सालको जनगणनाले डोटी जिल्लामा २६ वटा भाषा रहेको देखाएको छ । जनगणनाले सूचीकृत गरेका २६ भाषामध्ये डोटेलीका अतिरिक्त नेपाली, मगर खाम, मगर ढुँट थारु, बैतडेली, अछामी, डडेल्धुरी, मगर काइके, भोजपुरी, नेवारी, हिन्दी, मैथली, अवधीलगायतका भाषाहरू रहेका छन् । भने स्रोत नखुलेको अज्ञात भाषालाई अन्य भाषाका रूपमा राखेको पाइन्छ ।

जिल्लागत रूपमा भाषिक गणना भए तापनि प्रयाप्त रूपमा तथाङ्क भेटिदैन । राष्ट्रिय जनगणनालाई आधार मानेर डोटी जिल्लाको भाषिक अवस्था अध्ययन गर्नुपर्ने बाध्यता रहेको छ । समग्र नेपालको भाषिक तथाङ्क जताततै पाइन्छ तर जिल्लागत रूपमा भाषिक तथाङ्क पाइँदैन । जिल्लागत हिसाबले भाषाको अध्ययन अनुसन्धानको कमिले गर्दा जिल्लाको भाषिक तथ्याङ्क पाउन मुस्किल देखिन्छ । तसर्थ यहाँ डोटी जिल्लामा बोलिने भाषाहरूको अवस्था के कस्तो छ ? भनेर देखाउने प्रयास गरिएको छ । जुन तथाङ्कलार्ई निम्नअनुसार सूचीवद्ध गरिएको छ ।

डोटी जिल्लामा बोलिने भाषाहरूमध्ये सबैभन्दा बढी भाषाहरू जोरायल गाउँपालिकामा बोलिन्छन् भने सबैभन्दा कम भाषाहरू के आई सिँह गाउँपालिकामा बोलिन्छन् । जोरायल गाउँपालिकामा जम्मा १९ वटा भाषाहरू बोलिन्छन् । जोरायल गाउँपालिकामा बोलिने भाषाहरूमा नेपाली, भोजपुरी, तिबेतन, डोटेली, थारू, याक्थुङ(लिम्बू), गुरुङ, बैतडेली, अछामी, हिन्दी, चाम्लिङ, दैलेखी, मगर खाम, मगर ढुँट, मगर काँइके, खस, डडेल्धुरी, बाजुरेली, बझाङी रहेका छन् । त्यसपछि क्रमशः दिपायल सिलगढी नगरपालिकामा जम्मा १६ वटा भाषाहरू बोलिन्छन् ।

दिपायल सिलगढी नगरपालिकामा बोलिने भाषाहरूमा नेपाली, डोटेली, नेवारी, हिन्दी, मैथली, थारू, तामाङ, मगर ढुँट, राई, गुरुङ, मगर खाम, अछामी, बझाङी, बाजुरेली, डडेल्धुरी, बैतडेली रहेका छन् ।

बडीकेदार गाउँपालिकामा ७ वटा भाषाहरू बोलिन्छन् । जस अन्तरगत नेपाली, डोटेली, मगर खाम, मगर ढुँट, मगर काइके, भोजपुरी, अछामी भाषाहरू रहेका छन् । शिखर नगरपालिकामा ६ वटा भाषाहरू बोलिन्छन् । जस अन्तरगत नेपाली, डोटेली, बैतडेली, डडेल्धुरी, थारू, अवधी; बोगटान र पूर्वीचौकी गाउँपालिकामा ५–५ वटा भाषाहरू बोलिन्छन् । बोगटान अन्तरगत नेपाली, डोटेली, मगर खाम, मगर ढुँट, अछामी; पूर्वीचौकी गाउँपालिका अन्तरगत नेपाली, डोटेली, नेवारी, अछामी, थारू भाषाहरू रहेका छन् ।

सायल र आदर्श गाउँपालिकामा ४–४ वटा भाषाहरू बोलिन्छन् । सायल गाउँपालिका अन्तरगत नेपाली, डोटेली, बझाङी, अछामी र आदर्श गाउँपालिका अन्तरगत नेपाली, डोटेली, बैतडी, बझाङी रहेका छन् । र के आई सिँह गाउँपालिकामा ३ वटा भाषाहरू बोलिन्छन् । जस अन्तरगत नेपाली, डोटेली र मगर खाम भाषाहरू रहेका छन् । माथिको तथ्याङ्कमा भएको बेलहरे र शेर्पा भाषा पनि डोटी जिल्लामा बोलिन्छन् । तर ती भाषाहरू कुन स्थानीय तहमा बोलिन्छन् भन्ने कुरा यकिन रूपमा देखाएको छैन तर डोटी जिल्लाको समग्र भाषिक तथ्याङ्कमा भने यी दुई भाषा समावेश गरिएको पाइन्छ ।